Z potrzeby serca. Kapliczki i krzyże przydrożne na terenie Polski środkowej.
Charakterystyczną cechę polskiego krajobrazu kulturowego stanowią krzyże, figury i kapliczki przydrożne, szczególnie bogate i różnorodne w środowisku wiejskim – pisze Marian Pokropek, wybitny etnograf.
Nie inaczej jest na obszarze Polski środkowej, gdzie w ciągu niemal 20 lat pracy naukowej zadokumentowałam liczne, bardzo różnorodne pod względem cech formalnych oraz wartości historycznej i artystycznej obiekty małej architektury sakralnej.
Kilkanaście lat temu prowadziłam badania terenowe we wsiach gmin Wielgomłyny i Masłowice
w powiecie Przedborskim (Radomszczańskie), a kilka lat temu i w minionym roku pracowałam w gminach Grabów i Łęczyca w powiecie Łęczyckim. Na tym obszarze, oraz jak zaobserwowałam, ma ziemiach całej Polski Środkowej, można zetknąć się ze wszystkimi wyróżnionymi w literaturze etnograficznej typami kapliczek – postumentowymi (złożonymi z kilku wyraźnie wyodrębnionych części – postumentów) zwieńczonymi figurą lub krzyżem), skrzynkowymi (mającymi formę drewnianej skrzynki – szafeczki zazwyczaj zawieszanej na drzewie), domkowymi (niewielkimi budyneczkami) oraz słupowymi (usytuowanymi na słupach o różnym przekroju).
Tradycyjnie w wiejskich kapliczkach umieszczano wykonane przez anonimowych samouków drewniane figury, zwane niekiedy świątkami, podobne stawiano także w domowych ołtarzykach. Miały one prostą formę, symetryczną kompozycję i powtarzalne motywy. Natomiast w sposobie ujęcia postaci widoczne były wpływy oficjalnej sztuki baroku i gotyku. Wiele z figur było przedstawieniami świętych, których jako patronów chroniących przed nieszczęściami i zagrożeniami oraz pośredników próśb do Boga, na dawniej wsi otaczano szczególnym kultem. Choć twórczość ludowa była powszechna już w XVII w., ze względu na nietrwały materiał z jakiego były wykonane rzeźby (miękkie drewno) zachowane w muzeach i w kościołach prace datowane są na XIX w. Na wsiach w różnych częściach naszego kraju zachowały się XIX, a nawet XVIII wieczne wykonane z gliny kapliczki w formie zwieńczonych daszkiem, szerokich dość niskich słupów z wnękami i płycinami. Wśród bardziej wartościowych pod względem estetycznym i historycznym obiektów tego rodzaju na przebadanym przeze mnie terenie znajduje się kapliczka z płytkimi wnękami we wsi Chełmo (gm. Masłowice) oraz zwieńczona krzyżem z głęboką wnęką na figurę ze wsi Koconia (gm. Masłowice). Pierwotnie stała tam stara, drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena – jednego z popularniejszych niegdyś świętych. Niestety została ona skradziona. Ponieważ w sklepach z dewocjonaliami nie były dostępne wizerunki tego świętego, zastąpiono ją gipsową figurą Pana Jezusa z Otwartym Sercem (Otwarte Serce). Sytuacja ta obrazuje, że kult świętych współcześnie stracił na znaczeniu.
…
dr Barbara Chlebowska
Dalszy ciąg artykułu znajdziecie Państwo w majowym wydaniu magazynu TALENTS.
