Zanim na podobraziu pojawi się urzeczywistnienie myśli artysty konieczne jest podjęcie decyzji o technice, która najlepiej nadaje się do przekazania tego, co jest istotą obrazu.
Malarze często wykonują szkice przygotowawcze i wtedy w prosty i czytelny dla nich sposób nakreślają to, co chcieliby rozwinąć później w bardziej zaawansowanym procesie. Sięgają przy tym po różne narzędzia i techniki: ołówek, flamaster, węgiel, pastel, akwarelę, gwasze, farby akrylowe a nawet techniki cyfrowe. To co łączy te metody pracy to możliwie szybkie wykonanie szkicu. Techniki rysunkowe są świetne do rejestracji waloru, kształtu, linii. Mają jednak ograniczone możliwości kolorystyczne, więc artysta sięga po farby. Prostym kompromisem jest użycie pasteli, które łączą możliwości rysunku i malarstwa.
Z tego powodu często odczytujemy technikę suchego pastelu jako środek użyty gdzieś po drodze do wykreowania właściwego i końcowego dzieła malowanego technikami uznawanymi za bardziej trwałe i bardziej „godne” finalnej wizualizacji Wielu artystów pracując pastelami odnalazło jednak w nich potencjał do malowania dzieł skończonych i nie wymagających zmiany techniki, aby przedstawić ostateczną wizję malarza.
Specyficzne właściwości pasteli są dla nich źródłem wystarczającym i umożliwiającym określenie takiej formy pracy, która nie potrzebuje już dalszych dopowiedzeń.
Początki techniki suchego pastelu datuje się na okres renesansu. Wtedy to zaczęto czysty pigment mieszać z możliwie bezbarwnymi glinkami. Uzyskiwano rodzaj ciastowatej masy – pasty, od której technika wzięła swoją nazwę. Formowano ją w pałeczki i suszono. Obecnie do wiązania pigmentu używa się śladowej ilości spoiwa, tak aby pigment pozostawał związany w formę sztyftu. Ta cecha pasteli sprawia, że malujemy praktycznie samym, bardzo rozdrobnionym pigmentem. Siłę oddziaływania koloru w takiej formie możemy podziwiać wcierając niemal czysty pigment w podobrazie. Jest to niewątpliwa zaleta pasteli. Mamy możliwość używania koloru w jego najbardziej elementarnej postaci i nasyceniu.
Stopniując nacisk uzyskujemy dużą rozpiętość tonalną. Suchy pastel można rozcierać, aby otrzymać niesamowite efekty leonardowskiego „sfumato”. Można rozcieńczać już nałożony na papier pigment wodą lub alkoholem tworząc podobne do akwareli efekty. Pasteliści czasem stosują tę metodę do uzyskania ciekawej podmalówki. Uzyskanie drobnych szczegółów jest także możliwe, o czym przekonują nas na przykład twórcy okresu rokoka, którzy nie mieli jeszcze możliwości używania pasteli oprawianych w drewno tworząc formę kredki jak to dzieje się dziśStosując kreskowania, topowania, kropkowania nakładanie warstw, mieszanie i inne gesty można uzyskać niesamowicie sugestywną warstwę malarską. W dodatku mamy możliwość użycia papieru i innych podłoży o zmiennych gradacjach i ziarnistościach. Sztyft lub kredkę pastelową trzymamy w palcach i czujemy bezpośrednio opór podłoża. Przez taki kontakt nasze ślady pastelowe mogą być bardzo charakterystyczne i od dawać nasz temperament podobnie jak pismo.
Pastel utrzymuje się na podobraziu jedynie w sposób mechaniczny, będąc wtartym między włókna papieru i zagłębienia. Z tego powodu stosujemy do utrwalenia i zabezpieczenia pracy bezbarwne fiksatywy, które w minimalny sposób wpływają na kolor. Czasem potrafią zmienić nieznacznie charakter płaszczyzny koloru, szczególnie w niższych, ciemniejszych rejestrach. Chronimy prace przed uszkodzeniem za szkłem, które może trochę przeszkadzać w odbiorze obrazu. Jednak w dobie szkieł bezbarwnych „opti white” i powłok antyrefleksyjnych możemy ten negatywny efekt zminimalizować.
Obecnie wytwarzane pastele dobrych marek są znakomitym i bezpiecznym medium malarskim, o ile zachowujemy konieczny reżim pracy.
Przez wieki wybitne osobowości używając techniki suchego pastelu udowodniły, że jest to medium bardzo wszechstronne. Wystarczy wymienić kilka światowych nazwisk: Jean-Étienne Liotard, Rosalba Carriera, Jean Siméon Chardin, Edgar Degas, Jean-François Millet, Pierre-Auguste Renoir, Henri de Toulouse-Lautrec, Mary Cassatt, Pablo Picasso. W Polsce prawdziwy rozkwit pastelu nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. Wybitnymi mistrzami rodzimej twórczości pastelowej byli Stanisław Wyspiański, Leon Wyczółkowski, Teodor Axentowicz, Władysław Ślewiński, Stanisław Ignacy Witkiewicz.
Edgar Degas uczynił z pastelu prawdziwy poligon swojego malarstwa. Nieustannie eksperymentował i rozwijał tę technikę. Uzyskiwane przez niego malarskie efekty do dziś są studnią wiedzy dla pastelistów. Można powiedzieć, że Degas wzniósł pastel na poziom, który dowodzi, że technika ta jest równa wszelkim innym i zasługuje na należne jej miejsce.
Stanisław Wyspiański tworzył formy linearne, kolorystyczne i właściwe wyłącznie dla siebie. Umiejscowienie pasteli między rysunkiem a malarstwem znajduje w jego twórczości wyjątkowe potwierdzenie.
Teodor Axentowicz w charakterystyczny dla siebie sposób wykorzystuje nerwową kreskę pastelową kontrastując ją z łagodniejszym traktowaniem warstwy malarskiej na twarzach swoich portretów. Stosuje przy tym bardzo wyszukaną kolorystykę, która zaskakuje nas rzadko widywanymi harmoniami.
Szerokie spektrum żywych barw i form to domena malarstwa Witkacego, Henri de Toulouse-Lautreca i Pabla Picassa. Jakby przeciwną stronę ukazuje nam stonowana i intymna sztuka Jeana François Milleta.
Co ciekawe, tematem pasteli są bardzo często portrety. Wydaje się jakby pastel stworzony był do kreowania wrażliwych i subtelnych przedstawień ludzi i ukrytych za wizerunkiem skomplikowanych osobowości.
Roman Wrześkiewicz
